verici
olabilir. Morelock (1992), üstün yetenekli çocukları yetiştirmedeki
güçlüklere dikkat çekerek üstün yetenekliliği şöyle tanımlamıştır;
Üstün yetenek genel zihinsel yetenek, özel akademik yetenek,
yaratıcı ya da üretici düşünce yeteneği, liderlik yeteneği, görsel
vegösteri sanatlarında yetenek ve psiko-motor yeteneği alanların birinde
ya da bir kaçında yüksek performans ve başarı gösterme şeklinde
tanımlanmıştır.
Bir başka tanıma göre “Üstün yeteneklilik, normal standartlardan nitelik ve nicelik olarak farklı içseldeneyimler ortaya koyan ve ileri becerileri içeren uyumsuz (asenkronik) gelişimdir.”Üstün Yeteneklilik Kavramı Toplum dilinde üstün yeteneklilik, akıllı, zeki, kafalı seklindeki ifadelerle karşımıza çıkarken akademik literatürde, üstün zeka ve bu ifadeyi karşılayan anlık zeka,zihinsel güç, olarak aynı anlamı ifade edecek şekilde kullanılmaktadır.
Bunun yanı sıra üstün yeteneklilik; bireyin çevresinde dikkat çekecek şekilde üst düzeyde başarı ve yaratıcılık göstermesini sağlayan erken gelişmiş, üstdüzeyde becerilerdir. Dolayısıyla üstün yeteneklilik kavramına ilişki çeşitli tanımlamalar yapılabilir.
Günümüzde üstün yeteneklilik kavramında Renzulli’nin yapmış olduğu tanımı büyük ölçüde kabul görmektedir. Renzulli geliştirdiği üstün yeteneklilik teorisini “threering” (3 halka) olarak ifade eder. Renzulli ye göre üstün zeka veya üstünyeteneklilik insan yapısındaki şu üç temel öğenin etkileşiminden ortaya çıkmaktadır:
1. Genel zeka gelişiminde ortalamanın üstünde olmak, normalin üzerinde biryeteneğe sahip olma (yetenek)
.2. Problemlere farklı açılardan yaklaşarak, yaratıcı çözümler üretebilme becerisi(yaratıcılık).
3. Üzerine aldığı bir işi başından sonuna kadar götürebilecek yüksek motivasyonasahip olma (motivasyon).
Renzulli üstün yetenekli kişilerin bu özelliklerin birleşimini geliştirme yeteneğine sahip ve bunları insan performansının değerli alanlarından bir ya 7 da birkaçına uygulayabilen kişiler olduğunu belirtmektedir. Renzulli’ye göre, bir işte üst seviyede sorumluluk ve ortaya çıkan üründe yenilik ve farklılık içeren bir yaratıcılığı kapsayan nitelikler üstün yetenekliliği belirlemektedir. Renzulli’nin tanımı temel alınarak, üstün yeteneklilik için, “insanların herhangi bir değerli alandaki etkinliklerinde gizil güçlerini üst düzeyde sergileyebilmesi yeterliliğidir” tanımı yapılmıştır. Mönks ve Boxtel Renzulli’nin görüşlerine aile, okul ve akran çevrelerini de eklemişlerdir. Üstün yetenekliliğin yalnızca yaratıcılık, kararlılık ve farklılıkolmadığını, bunun yanında belirtilen sosyal çevrelerdeki davranışların ve güdülenmenin de üstün yetenekli bireyler için ayırt edici olduğunu vurgulamışlardır.Tannenbaum da birbiriyle örtüşen beş etkenin kullanımıyla ortaya çıkan mükemmel ve farklı bir psikososyal yapıyı öngören bir üstün yeteneklilik tanımı ortaya koymaktadır.
Bu beş etken şunlardır;
Üstün Yeteneklilik Kavramı
Toplum dilinde üstün yeteneklilik, akıllı, zeki, kafalı seklindeki ifadelerle
karşımıza çıkarken akademik literatürde, üstün zeka ve bu ifadeyi karşılayan anlık zeka,
zihinsel güç, olarak aynı anlamı ifade edecek şekilde kullanılmaktadır (Enç, Çağlar ve
Özsoy, 1981). Bunun yanı sıra üstün yeteneklilik; bireyin çevresinde dikkat çekecek
şekilde üst düzeyde başarı ve yaratıcılık göstermesini sağlayan erken gelişmiş, üst
düzeyde becerilerdir (ERIC, 1990). Dolayısıyla üstün yeteneklilik kavramına ilişkin
çeşitli tanımlamalar yapılabilir.
Günümüzde üstün yeteneklilik kavramında Renzulli’nin yapmış olduğu tanım
büyük ölçüde kabul görmektedir. Renzulli geliştirdiği üstün yeteneklilik teorisini “three
ring” (3 halka) olarak ifade eder. Renzulli (1986, 55)’ye göre üstün zeka veya üstün
yeteneklilik insan yapısındaki şu üç temel öğenin etkileşiminden ortaya çıkmaktadır:
1. Genel zeka gelişiminde ortalamanın üstünde olmak, normalin üzerinde bir
yeteneğe sahip olma (yetenek).
2. Problemlere farklı açılardan yaklaşarak, yaratıcı çözümler üretebilme becerisi
(yaratıcılık).
3. Üzerine aldığı bir işi başından sonuna kadar götürebilecek yüksek motivasyona
sahip olma (motivasyon).
Renzulli (1986, 85), üstün yetenekli kişilerin bu özelliklerin birleşimini
geliştirme yeteneğine sahip ve bunları insan performansının değerli alanlarından bir ya 7
da birkaçına uygulayabilen kişiler olduğunu belirtmektedir. Renzulli’ye göre, bir işte üst
seviyede sorumluluk ve ortaya çıkan üründe yenilik ve farklılık içeren bir yaratıcılığı
kapsayan nitelikler üstün yetenekliliği belirlemektedir. Renzulli’nin tanımı temel
alınarak, üstün yeteneklilik için, “insanların herhangi bir değerli alandaki etkinliklerinde
gizil güçlerini üst düzeyde sergileyebilmesi yeterliliğidir” tanımı yapılmıştır (Freeman,
1985).
Mönks ve Boxtel (1985), Renzulli’nin görüşlerine aile, okul ve akran çevrelerini
de eklemişlerdir. Üstün yetenekliliğin yalnızca yaratıcılık, kararlılık ve farklılık
olmadığını, bunun yanında belirtilen sosyal çevrelerdeki davranışların ve güdülenmenin
de üstün yetenekli bireyler için ayırt edici olduğunu vurgulamışlardır (Akt. Freeman,
1985). Tannenbaum (1983) da birbiriyle örtüşen beş etkenin kullanımıyla ortaya çıkan
mükemmel ve farklı bir psikososyal yapıyı öngören bir üstün yeteneklilik tanımı ortaya
koymaktadır. Bu beş etken şunlardır (Akt. Freeman, 1985):
1. Genel yetenekler,
2. Özel yetenekler,
3. Entelektüel alan dışındaki etkenler (ego gücü, adanmışlık, farklılıklar ortaya
koymaya gönüllülük, uyumlu kişiliği gösteren diğer nitelikler),
4. Çevresel etkenler (kişiler arası iletişim becerilerinin sergilendiği ev, okul ve
diğer toplumsal ortamlardaki davranışlar),
5. Finans etkeni (fırsatları yaratan görünmez durumlar ve üstün yetenekleri
ortaya koymayı sağlayacak yaşam biçimi).
Bu gibi etkenlerle bağlantılı olarak üstün yeteneklilik, ortalama üzeri zihinsel ve
yaratıcı düşünce, motivasyon ve çevresel faktörlerin etkisiyle, bireyin potansiyelinin
ürüne dönüşmesi olarak tanımlanabilir (Budak, 2008, 22). Winner (1996) üstün
yetenekliliği, belli bir alanda üstün yetenek sergileyen, yüksek düzeyde yaratıcı
özeliklere sahip, belli bir görev alanında ödev sorumluluğuna sahip ve genel kanı olarak
üstün beceri sergileme durumu olarak tanımlamaktadır. Bu tanıma ek olarak Winner
(1996, 3), üstün yeteneklilik kavramının üç sıra dışı özelliği içerdiğini belirtmektedir.
Bunlar:
8
1. Erken Gelişmişlik: Üstün yetenekli çocuklar bazı alanlarda akranlarından çok
daha önce ustalık kazanmaktadırlar. Bunlar, dil, matematik, müzik, sanat,
satranç, jimnastik, tenis, patenle kayma vb. olabilir.
2. Hızlılık: Üstün yetenekli çocuklar yaşıtları olan diğer çocuklardan çok daha
hızlı öğrenmektedirler.
3. Derinleşmeye Đlgi: Üstün yetenekli çocuklar ilgilerini çeken alanlara
normalden farklı olarak aşırı derecede ilgi göstermektedirler.
Feldhusen ve Kolloff (1986)’a göre ise üstün yetenek; özel yetenek, genel
beceri, kendilik kavramı ve motivasyonun bileşkesidir. Mönks (1992) bunlara,
arkadaşlara karşı yakınlık, yaşam olaylarına karşı yoğun ilgi ve ileri derece düşünme
becerilerini de eklemiştir. Marlond raporunda ise üstün yetenekliliği bir ya da birkaç
alanda yüksek performans ve başarı göstermek şeklinde tanımlanmış, bu alanlar da şu
şekilde ayrılmıştır (Ersoy ve Avcı, 2001, 128; ERIC, 1990; Passow, 2004, 1);
Genel zihinsel yetenek
Özel akademik yetenek
Yaratıcı ya da üretici düşünce yeteneği
Liderlik yeteneği
Görsel ve gösteri sanatlarında yetenek
Psikomotor yetenek
Kişilerde var olan bu üstün yetenekler onların hayatını kolaylaştırır, daha
güvenilir, daha sağlıklı ve daha etkin olmasını sağlar ve kişiyi yüksek seviyede beceri
gerektiren konumlara götürür (Çepni, Gökdere ve Küçük, 2002). Cohn (1981) üstün
yetenekliliği, ait oldukları disiplinleri göz önünde bulundurarak şöyle sınıflandırmıştır
(Akt. Budak, 2008):
1. Zihinsel üstün yeteneklilik: Sayısal, sözel, uzaysal
2. Sanatsal üstün yeteneklilik: Güzel sanatlar, icra edilen sanatlar, diğer özel alanlar
3. Sosyal üstün yeteneklilik: Liderlik, sempati, özveri
9
Üstün yetenekliliğin çok boyutlu bu tanımlarına göre; zihnin erken gelişmesi,
hızlı kavrama ve yüksek hızda öğrenme gibi bilişsel yetenekler, kavramları hızlı şekilde
öğrenmek, daima verilen sürenin önünde olmak, belirgin merak, yaşa göre gelişmiş
kelime haznesi, karmaşık problemleri çözmek için yaratıcı fikirler ve yöntemler üretme,
bireysel olarak ilgi duyulan problemler, tek noktaya odaklı ve farklı açılardan bakarak
düşünmek için yüksek bilişsel beceriler, sorunlara duyarlılık, zor görevlere yönelik
bireyde oluşan eğilim gibi özellikler çocuklukta ve yetişkinlikte üstün yetenekliliğin
göstergesi olarak düşünülebilir (Heller ve Schofield, 2008). Öyle ki; 15 Ekim 1978 de
yapılan Amerikan Kongresi’nde üstün yetenekli çocuk; “okul öncesi, ilk veya ortaokul
seviyesinde kanıtlanmış bir potansiyel yeteneğe sahip; entelektüel, yaratıcılık, spesifik
akademi gibi alanlarda yüksek performans sergileyen veya liderlik kabiliyeti gösteren;
görsel alanlarda üstün performans gösteren ve hizmet veya aktiviteleri genellikle okul
tarafından karşılanamayan çocuktur” şeklinde tanımlanmıştır (Silverman, 1982, 172,
Akt. Babaeva ve Voiskounsky, 2002).
Üstün yeteneklilik ile ilgili uluslararası alanda yapılmış bu gibi tanımlar
incelendiğinde konuya ilişkin değişik yaklaşımların olduğu görülmektedir. Ülkemizde
ise üstün yeteneklilerin eğitimleri amacıyla kurulmuş olan Bilim ve Sanat Merkezleri
Yönergesi’ne göre üstün yeteneklilik şöyle tanımlanmaktadır: “Üstün veya özel
yetenekli çocuk, özel akademik alanlarda veya zekâ, yaratıcılık, sanat ve liderlik
kapasitesi yönüyle yaşıtlarına göre yüksek düzeyde performans gösteren ve bu tür
yeteneklerini geliştirmek için okul tarafından sağlanamayan hizmet veya faaliyetlere
gereksinim duyan çocuktur” (MEB, Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi, 2007).
Üstün yetenekli çocuklar veya gençler, ilgilendikleri alanlarda kendi yaşıtları,
çevreleri ve kendileri ile aynı deneyimlere sahip olanlardan daha yüksek bir aşama
sergilemektedir. Bu çocuklar ve gençler entelektüel, yaratıcılık, sanat alanlarında üstün
bir performans gösterirken liderlik alanında da pek karşılaşılmayan yeteneklere sahip
olabilmekte veya bazen özel akademik alanlarda öne çıkabilmektedirler. Dolayısıyla
okul müfredatının dışında hizmete ve etkinliklere gereksinim duymaktadırlar (Çatalbaş,
1998, 16-17). Üstün yetenek; kendi başına ayrıcalıklı bir özellik, ya da yalnızca bazı
kişilerde gözlenen bir özellik değil, yetenek düzeyi ne olursa olsun, tüm insanlarda
gözlenen özelliklerin varoluş derecesindeki, görülme sıklığındaki, ortaya çıkış
zamanındaki ve bir araya gelişindeki özgünlükten kaynaklanan bir özelliktir. Bir başka 10
deyişle, üstün yetenekliler farklı türden insanlar değil, bazı özelliklerinin dağılımı,
sıklığı, zamanlaması ve kompozisyonu açısından farklılık gösteren kişilerdir (Akarsu,
2001, 3).
Bütün bu tanımlarda da ifade edildiği üzere; üstün yeteneklilik, çocuğun veya
bireyin belli alan veya alanlarda yaşıtlarına göre üst düzeyde becerilere sahip olması, bu
özelliğin uzmanlarca teşhis edilebilir nitelikte olması ve çocuğun akranlarından farklı
gelişimsel özellikler sergilemesinden dolayı özel eğitime ihtiyaç duyması durumudur.
Üstün yeteneklilik, bir süreçtir ve bu sürecin nasıl değerlendirildiği,
yeteneğin/yeteneklerin geliştirilmesi toplum yararı bazında oldukça önemlidir.
1. Genel yetenekler,
2. Özel yetenekler,
3. Entelektüel alan dışındaki etkenler (ego gücü, adanmışlık, farklılıklar ortaya
koymaya gönüllülük, uyumlu kişiliği gösteren diğer nitelikler),
4. Çevresel etkenler (kişiler arası iletişim becerilerinin sergilendiği ev, okul ve
diğer toplumsal ortamlardaki davranışlar),
5. Finans etkeni (fırsatları yaratan görünmez durumlar ve üstün yetenekler ortaya koymayı sağlayacak yaşam biçimi)
Bu gibi etkenlerle bağlantılı olarak üstün yeteneklilik, ortalama üzeri zihinsel ve yaratıcı düşünce, motivasyon ve çevresel faktörlerin etkisiyle, bireyin potansiyelinin ürüne dönüşmesi olarak tanımlanabilir. Winner üstün yetenekliliği, belli bir alanda üstün yetenek sergileyen, yüksek düzeyde yaratıcı özeliklere sahip, belli bir görev alanında ödev sorumluluğuna sahip ve genel kanı olarak üstün beceri sergileme durumu olarak tanımlamaktadır. Bu tanıma ek olarak Winner üstün yeteneklilik kavramının üç sıra dışı özelliği içerdiğini belirtmektedir
.Bunlar:
1. Erken Gelişmişlik: Üstün yetenekli çocuklar bazı alanlarda akranlarından çok daha önce ustalık kazanmaktadırlar. Bunlar, dil, matematik, müzik, sanat,satranç, jimnastik, tenis, patenle kayma vb. olabilir.
2. Hızlılık: Üstün yetenekli çocuklar yaşıtları olan diğer çocuklardan çok daha hızlı öğrenmektedirler.
3. Derinleşmeye İlgi: Üstün yetenekli çocuklar ilgilerini çeken alanlara normalden farklı olarak aşırı derecede ilgi göstermektedirler.
Feldhusen ve Kolloff ’a göre ise üstün yetenek; özel yetenek, genel beceri, kendilik kavramı ve motivasyonun bileşkesidir. Mönks bunlara, arkadaşlara karşı yakınlık, yaşam olaylarına karşı yoğun ilgi ve ileri derece düşünme becerilerini de eklemiştir. Marlond raporunda ise üstün yetenekliliği bir ya da birkaç alanda yüksek performans ve başarı göstermek şeklinde tanımlanmış, bu alanlar da şu şekilde ayrılmıştır.
Genel zihinsel yetenek
Özel akademik yetenek
Yaratıcı ya da üretici düşünce yeteneği
Liderlik yeteneği
Görsel ve gösteri sanatlarında yetenek
Psikomotor yetenek
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder